موضوع پیچیده‌ای با عنوان خنده
دکتر یولیان هانیش آلمانی که به لحاظ آکادمیک هم در رشته‌ای موسوم به «زبان عواطف» تخصص دارد و هم منتقد فیلم است، خنده را که ممکن است از تماشاگران حاضر در سینما سر بزند، همراه با منبع و ویژگی‌های خاص هریک، طبقه بندی کرده که بسیار جالب است. او اشاره کرده که در هیچ مکان دیگری به‌غیر اط سالن سینما مردم این‌قدر زیاد با هم به دلایل متنوع نمی‌خندند، منشا این خنده هم همیشه یک چیز مضحک و خنده‌دار و بامزه نیست. این حقیقت، گواه دیگری است بر آنکه فیلم دیدن باید بیش از هرچیز در قالب تجربه‌ای جمعی در سالن سینما انجام شود. به هر حال تقسیم‌بندی او از این قرار است:
1- خنده ناگهانی یا انفجاری یا همان به اصطلاح پقی زیر خنده زدن که معمول‌ترین و متعارف‌ترین شکل خندیدن در سالن سینماست. واکنشی بی‌اختیار و تقریبا غیر ارادی در برابر چیزی مضحک و خنده‌دار که قرار هم بوده خنده تماشگر را دربیاوردو در واقع نوعی واکنش مثبت و تایید آمیز حاکی از بامزه بودن آنچه روی پرده می‌گذرد.
2- خنده رهایی بخش و فاصله‌گیرانه که این یکی هم بی اختیار است ولی برخلاف خنده انفجاری تایید آمیز، این خنده واکنشی است که مثلا پس از وقوع خشونتی ناگهانی و بی‌پرده یا اتفاقی هولناک و بی‌مقدمه یا نمایش به طرز غافلگیر کننده‌ای صریح و واقع‌گرایانه چیزی مشمئز کننده که نمی‌توانیم با آن کنار بیاییم رخ می‌دهد. خندیدن در اینجا نقشی تسکین دهنده و رهایی بخش دارد.
3- خنده عصبی، واکنشی تعجب‌آمیز در برابر چیزی در فیلم که گیج‌کننده و توضیح دادنش دشوار است؛ چیزی که برخلاف مورد دوم تهدیدآمیز یا آزاردهنده نیست ولی نامتعارف و غریب است. خنده‌ای که برخلاف دو مورد قبلی نه در سطحی جسمانی بلکه در سطحی فکری تجربه می‌شود.
4- خنده طعنه‌آمیز به چیزی که در اصل قرار نبوده مضحک باشد ولی در تعبیر تماشاگر به دلایلی مضحک یا پوچ جلوه می‌کند. می‌توان آن را خنده تمسخرآمیز هم تلقی کرد و آن نوع خنده‌ای است که در برابر مثلا فیلم‌های کالت اد وود یا فیلم‌های ترسناک کهنه شده‌ای که حالا به جای ترسناک بودن مضحک می‌نمایند ایجاد می‌شود.
5- خنده رضایت‌آمیز ناشی از تشخیص دادن چیزی. موقع تماشای فیلمی ممکن است مکان‌ها، اشیا، آدم‌ها یا اعمال یا حتی موسیقی و ترانه‌ای را به جا بیاوریم که برای‌مان آشنا هستند. این باعث ذوق‌زدگی ما می‌شود و خنده تاییدآمیزمان را برمی‌انگیزد. در مواردی این خنده می‌تواند حتی آمیخته به حسیتوستالژیک یا به طرز عجیبی تلفیقی از شادی و اندوه توام هم باشد؛ مثلا موقع تماشای مکانی محبوب و از دست رفته در فیلمی قدیمی یا شنیدن ترانه‌ای که خیلی وقت پیش دوستش داشته‌ایم.
6- خنده نارسیسیسک ناشی از درک چیزی که برای همه، قابل فهم نیست. مثلا در مواجهه با شوخی‌ای که خیلی پیچیده است یا درک دقیق و درستش نیازمند پیش‌زمینه خاص یا دانش قبلی است که همه ندارند. این خنده همواره با نوعی حس تاییدآمیز است که البته در اینجا متوجه خود فرد می‌شود: «آه که چقدر من فهمیده/ باهوش/ بامعلومات هستم!»
7- خنده تحقیرآمیز ناشی از ارزیابی منفی چیزی. این نوع خنده، ناشی از قضاوت منفی براساس سلیقه شخصی است. یک جور اظهارنظر بی‌کلام که صحنه‌ای یا عنصری از فیلم را به‌عنوان چیزی که طبق سلیقه شخصی فرد، سخیف و نازل یا صرفا ناکام است به تمسخر می‌گیرد. از آن جا که این نوع خنده در خانه قابل تصور نست می‌توان آن را نوعی واکنش منفی دربرابر پسند بقیه تماشگران هم به‌حساب آورد.
8- خنده تحقیرآمیز تلویحی که مثل خنده تحقیرآمیز ناشی از ارزیابی منفی، نوعی ایجاد ارتباط واژگونه با بقیه تماشگران را می‌جوید. فردی که می‌خندد به طرز خود شیفته‌واری می‌خواهد تایید کند که او ـ و فقط او از بین همه افراد ـ چیزی را تشخیص داده و بقیه تماشاگران هم اگر حواس‌شان را بیشتر جمع کنند شاید متوجه آن بشوند. افرادی که به این نوع خنده رو می‌اورند معمولا هم در برابر چیزی این واکنش را نشان می‌دهند که قرار نبوده مضحک باشد. این نوع خنده مترادف است با همان چیزی که اصطلاحا به آن می‌گویند: اظهار فضل.
9- خنده شرمگینانه با هدف پنهان کردن چیزی. واکنشی شبه پنهان‌کارانه در برابر واکنشی که قبلا از فرد سرزده و فرد در مورد آن معذب است یا حتی احساس تحقیر می‌کند. طرف با بلندترین صدای ممکن در برابر چیزی واکنش نشان داده با این تصور که بقیه هم با او همراهی می‌کنند، ولی ناگهان با شرمندگی متوجه شده که از هیچ‌کس دیگر صدایی در نیامده و به قول معروف تابلو شده است.این خنده شرمگینانه پس از آن واکنش در حکم نوعی پس‌گرفتن آن واکنش خجالت آور است.
10- خنده پرخاش‌گرانه تمسخر که نشانه منفی و اغلب متفرعنانه‌ای است که قصد دارد واکنش تماشاگر یا تماشاگران دیگری (اعم از خنده، گریه، حرف، ناله و یا حتی سکوت) را نامناسب، مضحک یا خجالت‌آور قلمداد کند. این یکی از همان موقعیت‌هایی است که توصیف هانری برگسون از خنده به مثابه مجازات در مورد آن صدق می‌کند.
11- خنده سرخوشانه واکنشی. پس از این‌که تماشاگری با خنده‌ای متمایز، توجه دیگران را در تاریکی سالن سینما به خود جلب کرده، تماشاگر دیگری هم سرخوشانه به خنده او واکنش نشان می‌دهد چون در واقع خنده آن آدم را خنده‌دار تلقی کرده است.
12- خنده مسری با کسی دیگر، خنده‌ای بی‌اختیار که واکنشی است در برابر خنده مسری تماشاگری دیگر. چیزی که آدم در تنهایی شاید به آن لبخند هم نزند در سالن سینما ممکن است قهقهه‌اش را در بیاورد و این بیش از همه ناشی از مسری بودن خنده در چنین موقعیت‌هایی است. بعضی چیزها فقط به این دلیل بامزه قلمداد می‌شوند که دیگران دارند به آن می‌خندند.
***
ترجمه سعید خاموش ـ مجله فیلم شماره 416 ـ صفحه 70
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
درود و تشکر از دیدگاهتان.